( Gökyüzünde Uydumuz AY )
EKİNOKSLAR ARASI GÖKYÜZÜ ve GÖK OLAYLARI
( 20 Mart 2002 İlkbahar Ilımı – 23 Eylül 2022 Sonbahar Ilımı )
Zamanlar : TBZ Türkiye Bölge Zamanı ( = GMT + 3 sa )
Önceki bölümde AY hakkında neler öğrendik ?
AY’ın YER etrafında yörüngede nasıl dolandığını… Yıl boyunca YER’e uzaklığındaki değişimler.. Görünür-Açısal çap değişimleri.. Dönme ve Dolanma ilişkileri sonucu YER’e hep aynı yüzünü göstermesi.. Yörüngesinde dolanırken gökyüzündeki günde yaklaşık 13 derece yolalması.. Evrelerin oluşumu, özellikleri, gözlenebilirlikleri.. Aynı evrenin tekrar oluşması için geçen süre..
Güneş’imizin de gökyüzünde TUTULUM üzerinde Yıllık Görünür Hareketi sırasında yol aldığını biliyoruz. Bu harekette günde yaklaşık 1 derece doğuya doğru yolalır.
Görsellerdeki boyutların ve uzaklıkların ölçekli olmadığını belirterek yeni tanım ve bilgilerle devam edelim..
KAVUŞUM DÖNEMİ
AY, Yeniay evresinden sonra tekrar Yeniay evresine gelmesi için 29,5 gün geçtiği gözlenmektedir. Bu konuma, yani YER_AY Güneş dizilmesine AY’ın Güneş ile KAVUŞMASI, ya da kısaca KAVUŞUM, art ardına iki kavuşma süresine de AY’ın KAVUŞUM Dönemi denir.
Ay’ın Yer etrafında dolanması için geçen sürenin de 27,32 gün olduğunu biliyoruz. (Dolanma Dönemi = 27,32 gün ) YER-AY ve uzak bir yıldız aynı hizada iken başlayan dolanma hareketinde, AY aynı yıldızla tekrar aynı hizaya gelince yörüngede bir kez dolanmış demektir.
Yeniay evresinde YER-AY-Güneş yaklaşık aynı hizada demektir. Tekrar Yeniay evresi oluşması için yine aynı hizaya gelmelidirler.
Yukarıdaki bilgiler ışığında Görsel 1. deki videoyu irdeleyelim.
İrdelemede gözönüne alınması gereken özel durumlar var. En önemlisi, gökyüzünde görünen olayları irdelediğimiz için AY ve Güneş’in sadece Görünür Hareketlerini, sadece gökyüzündeki dolanmalarını ele alıp irdeleyeceğiz. Ayrıca Güneş’in, YER’in ve AY’ın dönme hareketlerinin irdelemeye etkisi olmaz. Bu nedenle dönmeleri dikkate alınmamıştır. ( Video süresince Ay birden biraz fazla dönme yapar, YER 29,5 kez döner, Güneş te yaklaşık 1 dönme yapar.)
Başlangıçta YER-AY-Güneş ve uzak bir yıldız aynı hizada. AY’ın evresi YENİAY
Hareket başladıktan sonra, AY Yeniay evresinden başlayıp yörüngesinde dolanır, YER, AY ve uzak yıldız tekrar aynı hizaya geldiğinde 27,32 günlük Dolanma tamamlanmış olur. Ama bu 27,32 gün sırasında GÜNEŞ, TUTULUM üzerinde yaklaşık 27 derece doğuya doğru yol alır. Bunun sonucu olarak AY, yörüngesini tamamlamış olmasına karşın Güneş ile kavuşmuş olmaz. AY, Güneş ile aynı hizaya gelmek için yaklaşık 2,2 gün daha yol alır ve KAVUŞUM tamamlanır YENİAY evresi gerçekleşir. KAVUŞUM Dönemi = 29,51 gün
AY’ın Kavuşum Dönemi, AY’a dayalı takvimlerde bir aylık süre olarak ele alınır. AY Takvimlerinde ayın başlangıcı ise genelde Yeniay evresidir. Bu nedenle videoda Yeniay’dan Yeniay’a alınmıştır. Aslında diğer evrelerin de tekrarlama süreleri Kavuşum dönemi kadardır.
AY TAKVİMLERİ
“Takvimler” olarak ayrıca ele alınması gereken bir konudur . Ancak, burada kısaca sözedelim.
Kavuşum süresi = yaklaşık olarak 29,5 gün Takvim 12 aylık. Bir aylık gün sayısı buçuklu olamayacağına göre farklı bir düzenleme yapılır. 6 ay 30 gün sürer, diğer altı ay ise 29 gündür. Böylece 29,5 ortalama olarak sağlanmış olur. Bir AY Takvimi yılı süresi, 12 ay olarak hesaplanırsa 6 ay x 30 gün + 6 ay x 29 gün = 354 gün bulunur. ( Örn: HİCRİ takvim.)
Günlük yaşantımızda kullandığımız GÜNEŞ’e dayalı Miladi Takvim’de yıl süresi 365,25 gündür. AY ve GÜNEŞ takvimleri arasındaki yaklaşık 11 gün fark oluşur. Bunun sonucu olarak, AY takvimindeki özel günler, başlangıçlar, her geçen yıl Miladi takvimde 11 gün daha erken gerçekleşir. (Örn: Ramazan başlangıcı)
AY hareketlerine dayalı takvimlerin çok farklı, değişik çeşitleri vardır. Dünya üzerine farklı amaçlara uygun değişikliklerle, farklı kabullerle oluşturulmuş çok sayıda AY Takvimi kullanılmaktadır.
AY YÖRÜNGESİ – YÖRÜNGE DÜZLEMİ
AY’ın Yer etrafındaki yörüngesini önceki bölümde ele almıştık. TUTULMALAR konusunda önemli olan bir konuyu da burada ele alıyoruz. AY’ın Yörünge Düzlemi ile TUTULUM Düzlemi arasındaki özellikler. Bilinmesi gereken en önemli bilgi : AY’ın YER etrafındaki yörünge düzlemi ile YER’in Güneş Etrafındaki yörüngesinin düzlemi (TUTULUM) arasında yaklaşık 5,14 derecelik bir açı vardır.
Yukarıdaki (Görsel 2. ) videoda görüldüğü gibi AY, YER etrafında yörüngesi üzerinde dolanırken TUTULUM düzlemini A ve B noktalarında keser. Başka bir deyiş ile, AY yörüngesinde dolanırken sadece A ve B noktalarında iken TUTULUM üzerinde olur. Diğer zamanlarda Tutulum üzerinde değildir.
A ve B noktalarına DÜĞÜM Noktaları ( A : İniş Düğümü, B : Çıkış Düğümü ) denir. AY’ın 2022 yılında İniş ve Çıkış Düğümü noktalarında olduğu zamanlar aşağıdaki çizelgede (Çizelge 1.) verilmiştir. Başka bir deyiş ile AY tam bu zamanlarda Tutulum üzerinde demektir. AY ve Güneş Tutulmaları konusunda bu tarihler önemli olacaktır.
A ve B noktalarını birleştiren ve YER merkezinden geçen AB Çizgisine DÜĞÜMLER ÇİZGİSİ denir. İki düzlem arasında yaklaşık 5,14 derecelik açı olması demek, dolanımı süresince sadece 2 noktada ( A ve B noktaları, Düğüm Noktaları ) Tutulum üzerinde, diğer zamanlarda ise Tutulum’dan kuzeye doğru 5,14 derece ve güneye doğru 5,14 dereceye kadar uzaklaşması demektir..
TUTULUM ile GÖK Eşleği arasındaki açı (Yerin dönme ekseninin eğimi) yaklaşık 23,5 derece idi. Bu durumda Çizelge 2. de görüldüğü gibi, AY’ın Gök Eşleğine olan açısal uzaklığı(Dikaçıklığı) bazı dönemlerde kuzeye doğru en fazla yaklaşık 28,5 derece, bazı günlerde de güneye doğru 28,5 derece olabilmektedir. Bunun sonucunda ise, gökyüzünde ne kadar yükseklikte , ne kadar süre görüleceği bu açıya bağlı olacak demektir.
AY’ın GÖZLENEBİLİRLİĞİ
AY’ı gökyüzünde ne zaman, hangi yönde gözleyebiliriz? Ne zaman doğar ve batar? Bu ve benzeri sorulara yanıt olabilecek bazı bilgilere yer verelim.
UZANIM
Bir gökcisminin UZANIMI (elongation) : YER’den bakıldığında Yer-Güneş doğrultusu ile Yer-Gökcismi doğrultuları arasındaki gökküresi üzerinde ölçülen açı.
TUTULUM çemberine yakın dolanan tüm gezegenler ve AY için, Güneş’in ne tarafında olduğunu göstermek üzere ayrıca yön de belirtilir.
Güneş’in doğusunda ise Doğu Uzanım, batısında ise Batı Uzanım olarak belirtilir.
Gökcisimlerinin gözlenebilmesi için Güneş’in batmış olması veya henüz doğmamış olması, kısaca Güneş’in ufkunuzun altında olması-gece olması gerekir. Yukarıdaki görseli inceleyelim şimdi. Gözlemci, gözlemcinin ufuk düzlemi, Tutulum çemberine yakın bir şekilde Zodyak Kuşağı içinde bulunan tüm gezegenler ve AY, gökyüzümüzde kırmızı oklar yönünde Günlük Görünür Harekete katılırlar.
Eğer gözleyeceğiniz cisimler Batı uzanımlı ise, Güneş’ten önce batar, sabah olmadan Güneş’ten önce doğar, bunun sonucu olarak sabah gün doğmadan önce doğu ufkunda gözlenebilirler.
Eğer gözleyeceğiniz cisimler Doğu uzanımlı ise, Güneş’ten sonra batar, sabah ta Güneş’ten sonra doğar, bunun sonucu olarak akşamları gün batımından sonra Batı ufkunda gözlenebilirler.
Bu hareketler içinde, 15 derecelik açı 1 saat karşılığıdır. Anlamı, günlük görünür hareket sırasında gökcisimleri 1 saatte 15 derecelik yol alırlar.
AY’ın evreleri Güneş’e göre özel konumlarda gerçekleşir. Yeniay evresinde AY’ın uzanımı sıfır derecedir. İlkdördün evresinde 90o Doğu, Dolunay evresinde 180o Doğu(veya Batı aynı anlama gelir), Sondördün evresinde ise 90o Batı veya 270o Doğu uzanımlıdır.
Görsel 5. deki videoyu birlikte irdeleyelim. Görselde, AY’ın dört ana evresinde Güneş’e göre açısal konumları, Yer üstündeki gözlemci ve ufuk düzlemini temsil eden ufuk çizgisi görülmektedir. Video başlatıldığında, gökküresini temsil eden çember ve üzerindeki Güneş ve AY günlük görünür harekete başlarlar.
Yukarıda verilen bilgiler ışığında Görsel 5 ve Görsel 6. daki videoları tekrar tekrar oynatarak, irdelemeyi artık kendiniz de yapabilirsiniz. Kolay gelsin.
Bu bölüm de bu kadar. Bir sonrakinde buluşmak üzere..
