2018 İLKBAHAR ILIMI

İLKBAHAR  ILIMI       (Vernal Equinox )

Bu yazıda     İLKBAHAR ILIMI  –  EKİNOKS   konusunu ele alıyoruz.

Aslında tanım olarak verip sonuçlarını yazmak çok kolay ve basit olurdu. Ama olayın ve sonuçlarının neden ve nasıllarını doğru şekilde öğrenmek daha güzel olur diye düşündüm.

Olayın kendisni anlatırken karşılaşacağınız ve ilk kez duyacağınız yeni tanımlar çıkacak karşınıza, sonra  bir diğeri de.. Bunları da öncesinde kısa bilgiler olarak vermek istedim.

” İlkbahar Ilımı”  ile ilgili bilgilenirken  göreceksiniz birçok bilmediğiniz şeyi de öğrenmiş olacaksınız.  Öyleyse fazla uzatmadan başlayalım.

Önce temel tanım ve kavramlar üzerinde duralım.

Gökküresi :   Güneş, gezegenler ve Ay  dahil bütün gökcisimlerinin üzerinde yeraldığı ve hareket ettiği varsayılan, merkezinde Yerkürenin bulunduğu sonsuz büyük yarıçaplı sanal bir küre.

Yerküremizin dönme ekseni  gökküresinin de dönme eksenidir. (Dönme ve dolanma hareketi yapan Yerküre üzerinde gözlem yapıyorsanız, çevrenizdeki gökcisimlerinin  hareketlerini farklı algılarsınız. Gözlediğiniz bu tür hareketlere  “görünür hareket” denilir.  Yerküre bu eksen etrafında  bir günde bir tam dönme yaparken, üzerindeki gözlemci de gökküresini bir günde, ters yönde bir dönme yapıyormuş gibi görür. Gökcisimlerinin doğması – batması, gün tanımı vb.  bu “Görünür Hareket” sonucunda oluşur.)

Dönme ekseninin   gökküresini kuzey tarafta kestiği noktaya Kuzey Gök Uçlağı (kutup noktası )  denir ve bu noktaya çok yakın olan yıldızın  (Kutup Yıldızının )  adı Polaris – Demirkazık ‘tır.

Gök Eşleği,  Yerkürenin Eşlek (Ekvator) düzleminin gökküresi ile arakesitidir.

Gök Eşleği,   Gökküresini iki eşit parçaya böler.

Dünyamız Güneş etrafındaki yörüngesinde dolanırken, üzerindeki bir gözlemci Güneş’e baktığında onu gökyüzündeki yıldızlar arasında bir yerde görür. Dünya dolanırken gözlemci Güneş’i gökyüzünde yıldızlar arasında dolanıyormuş gibi gözler.  Bunun dönemi bir yıl olduğundan bu harekete de “Yıllık Görünür Hareket” adı verilir. Mevsimler, yıl vb kavramlar bu hareket sonucu ortaya çıkar. .  (Güneş’imizin gökyüzünde gözlenen bu  yer değiştirmesi,  yerkürenin hareketi sonucunda gözlenen bir göreli-görünen harekettir. Güneş’in gerçek hareketi değildir. Bu   hareketi sırasında da bir yıl  süresince  Burç adı verilen 13 takımyıldızın sınırları içersinde yolalır.)

GÜNEŞ’imizin  bir yıl boyunca gökyüzünde izlediği çembere “TUTULUM” denilmektedir. Güneş, bu çember üzerinde  hergün yaklaşık 1 derece doğuya doğru yolalır.  Güneş ve Ay Tutulmaları,  YER, AY ve GÜNEŞ tam bu düzlem üzerinde ve aynı hizada olduklarında gerçekleşir. Tutulum denmesinin nedeni de budur. ( Diğer gezegenler ve AY da bu çembere çok yakın dolanırlar. Hepsinin dolandığı, Tutulum çevresindeki band şeklindeki bu bölgeye  ZODYAK KUŞAĞI  adı verilir. )

İlkbahar Noktası : Gök Eşleği ile  Tutulum  2 noktada kesişirler.  Tutulum çizgisinin  Gök Eşleğinin kuzeyine doğru çıktığı nokta  İlkbahar Noktası (İN), diğeri ise Sonbahar Noktasıdır (SN).

İlkbahar Ilımı  :  Güneş’in yıllık görünür hareketi sırasında  İlkbahar Noktasından (Gamma noktasından) geçtiği zaman.  Bu tarih  ;  Yerkürenin Kuzey yarıküresinde  ilkbahar mevsiminin başlaması  olarak tanımlanır.

Güneş Tutulum üzerinde hareket ederken  Gök Eşleğine uzaklığı yanı DİKAÇIKLIĞI sürekli değişmektedir. 21 Haziran’da Gök Eşleğinden kuzeye doğru  en fazla 23.5 derece uzaklaşır. 22 Eylül’de gökeşleğini keserek sonra güneye iner, 21 Aralık günü maksimum ( – değer alarak) 23.5 derece olur, sonra tekrar Eşleğe yaklaşır. 20-21 Mart günlerinde GÜNEŞ, gökeşleği üzerinde,  İlkbahar noktasında bulunur, bu konum İlkbahar ILIMI olarak adlandırılır.

Tutulum üzerindeki görünür hareketi sırasında,   Gökküresinin Güney tarafından Gök Eşleğine doğru yaklaşacak ve 20/21  Mart günü Gök Eşleği üzerinde olur ve İLKBAHAR ILIMI –  İLKBAHAR  EKİNOKSU  gerçekleşir.  Tam bu günde  Gece ve  Gündüz süreleri eşit ( 12 saat)  olur. ( EQUINOX  : Latince kökenli eşit olma anlamında bir sözcük.  Gece  ve gündüz sürelerinin eşitliğini vurgulamak üzere kullanılmaktadır.)  Sonraki günlerde ise Güneş, gökyüzünde Kuzey enlemlere doğru yolalır. Bu tarihten sonra gündüz süreleri 12 saatten daha uzun olacaktır, her geçen güz bu süre uzayacaktır.  (Süre hesaplamalarda Güneş’in merkezi kullanılır.  Güneş’in merkezi ufkun altına inmiş olsa bile  Güneş’in tamamen batması için kısa bir süre daha geçer. Sabah doğarken ise, Güneş merkezi ufkun üzerine çıkmadan kısa bir süre önce Güneşin üst kenarı  ışınlarını göndermiş olur. Bunun sonucu olarak, ılım gününde  hesaplamalar sonucu gece-gündüz eşitliği yazılırken  aslında Gündüz süresi 12 saatten daha fazla sürer. 15-16-17  Mart günlerinde gündüz=güneş ışığı gördüğümüz  ve gece= güneş ışığı görmediğimiz süreler eşit olup 12 saat olur. )  http://astrobilgi.orgekinoks-sonbahar-ilimi/

İlkbahar noktasının gökküresi üzerindeki konumu sabit değildir.  Bunun sonucu olarak  Güneş her yıl  İlkbahar Noktasından   aynı tarih ve saatte geçmez.

Şimdi bunun nedenleri ve nasıllarını temel bilgileri de vererek anlatalım;

YER  tam olarak bir küre değildir. Uçlak (kutup) noktalarından biraz basık ve bunun sonucu olarak Eşlek(ekvator) bölgelerinden biraz şişkin yapıdadır.

YER’in dönme ekseni  ile Tutulum’un normali arasındaki açı ( ya da bir başka deyişle ; Eşlek düzlemi ile Tutulum düzlemi arasındaki açı  yaklaşık 23.5 derecedir. Güneş Tutulum üzerinde olduğundan, Ay ile birlikte ( LUNISOLAR)   YER’e uyguladıkları kütleçekimi  ile  bu iki düzlemi çakıştırmaya zorlar.  Güneş ve Ay’ın uyguladıkları toplam etki, gezegenlerin uyguladıkları toplam etkiden 400 kat fazladır.

Dolanma  ve dönmeler sonucunda bu iki düzlem çakışmaz ancak YER’in dönme ekseni  Tutulumun normali etrafında konik  çizer ( ya da  dönme ekseni gökyüzünde Tutulumun uçlak noktası etrafında çapıı yaklaşık 23.5 derece olan bir çember çizer.)  İşte bu harekete  PRESESYON  hareketi denir.  (Bkz. video  :  presesyon2 )   İlkbahar Noktası bu çemberi   yaklaşık 26000  yılda tamamlar.

Dönme ekseninin gökküresini kestiği noktalardan kuzeydekinde Kutup Noktasında   Polaris-Demirkazık olarak adlandırdığımız Küçük Ayı takımyıldızının en parlak yıldızı (Alpha Umi)  bulunuyor.. Presesyon sonucunda bir süre sonra Kuzey Kutup Noktası  bu yıldızdan uzaklaşacak ve  presesyon çemberi üzerinde yerdeğiştirecektir.  Bu hareket nedeniyle   MÖ 3000  yıllarında kutup yıldızı   THUBAN iken  günümüzde Polaris kutup yıldızı olarak görünmektedir. Günümüzden yaklaşık 26000 yıl sonra  KUTUP noktasında tekrar Polaris’i görebileceğiz.

Toplam etkilerdeki değişimler nedeniyle de  bu çember üzerinde salınımlar oluşur.  Bu salınımların dönemi  18.6  yıldır. Genliği ise yaklaşık 9 yay saniyesi  gibi çok küçüktür. Bu değişime de NUTASYON hareketi  adı verilir.

PRESESYON hareketi sırasındaYER,  Eşlek düzlemi üzerinde konumunu değiştirir. Bunun sonunda da  İlkbahar noktasının  Tutulum  üzerindeki yeri sürekli değişir. Bu değişim Güneş’in Tutulum üzerindeki dolanma yönünün tersi yönündedir.

İlkbahar noktası  MÖ 4500  ile  MÖ 2000  yılları arasında  BOĞA,  daha sonra MÖ 100 yılına kadar  KOÇ takımyıldızı sınırları içinde  yerdeğiştirmiş,  MS 2700 yılına kadar  da BALIKLAR  takımyıldızı içinde  bulunacaktır.

Güneş, Tutulum adını verdiğimiz görünür  yörüngesini 365.256363   günde tamamlar. İlkbahar noktası ise  Tutulum üzerinde Güneş’in dolanma yönünün tersine kayma gösterir. Güneş’in  Tutulum üzerindeki İlkbahar Noktasından ardarda iki geçişi arası  365.24219  gündür. Bunun anlamı  Güneş’in İlkbahar noktasından geçişi her yıl  yaklaşık 20,41 dakika önce olur.

İlkbahar noktası  TUTULUM üzerindeki  yaklaşık  20,41  dakikalık  yolu  bir yılda kayıyorsa,  365.256363 günlük yolu ne kadar zamanda kayacaktır ?  Bunun anlamı,  İlkbahar Noktası  Tutulumun tamamını kaç yılda tamamlayacak ? ( Yerin dönme ekseni  PRESESYON hareketinin bir turunu kaç yılda tamamlayacak ? )

Bir yılda  ;  365.256363  gün  = 365.256363   * 24 * 60 dakika  =  525969  dakika eder.

Tutulumun tamamını dolaşması için geçecek süre :  525969 / 20.4133  =  25766  yıl  bulunur.

Sonuç olarak ;  Yerin dönme ekseninin yaptığı presesyon hareketinin dönemi 25766 yıldır. Yaklaşık 26 bin yıl diye söylenir.  26 bin yılda İlkbahar Noktası  Tutulum üzerinde bir tur atmış olur.

Peki, sıra geldi can alıcı soruya. Güneş’in ilkbahar noktasından geçişi, ilkbahar mevsiminin başlangıcı kabul edilir, bu yaklaşık 20/21 Mart günlerine denk gelir.  Bu nasıl olur ?

Bir Güneş yılı  uzunluğu  365.256363  gündür.

Bir takvim yılı uzunluğu   365 gündür.(Artık yıllar 366 gün )

Aradaki bu fark nedeniyle, takvimler başlangıçtan bu yana hep  değişikliklere uğramıştır. Takvimin aynı günleri  Güneş’in yörüngede aynı konumlara denk gelmesi için artık yıl gibi düzenlemeler yapılmaktadır. ( Takvimler konusunu bir başka yazı ile ele alacagım.. )

Ancak ilkbahar noktası tutulum üzerinde sürekli yer değiştirmektedir ve takvimlerdeki  “artık yıl”  düzeltmeleri yapılmamış olsaydı uzun  yıllar arasında bu ekinox tarihleri incelendiğinde (soldaki grafik) düzenli bir artış olduğu görülür. Geçmiş yıllara ait Ekinoks zamanları için  kaynak :   https://data.giss.nasa.gov/ar5/srvernal.html

Ancak, günümüzde kullandığımız takvimlerde bu düzeltmeler yapıldığı için  dört yılda bir   değişimlerle yılın aynı günlerine denk düşer. (Sağdaki grafik )

Bir başka ilginç konu ise yılın hangi günlerinde gerçekleşeceği ya da bu tarihlerin hangi günlere denk geldiğidir.

Bir olayın gerçekleşme zamanı belirtilmek istendiğinde “saat” zaman birimi kullanılır. Ancak, bu birim Güneş’in konumuna göre belirlenir.  Uluslararası bilimsel ortamda  dünyamız 24 saat dilimine ayrılmıştır. Ülkeler bu saat dilimlerinden birsini kabul etmişlerdir. Büyük alanlara sahip ülkelerde ise birden fazla  farklı saat dilimleri kullanılır. Bir olay olduğunda onun oluş zamanı her ülkede kendi saati ile belirtilir. Örneğin bir olay olduğunda İngiltere’de saat 15 ise, Türkiye için o olay  TBZ ile  saat 18 de gerçekleşmiştir.

Bir diğer örnekte ise;  bir olay olduğunda İngiltere’de saat 22 ve günlerden Çarşamba  ise, Türkiye için o olay  TBZ ile  saat  Perşembe günü saat 01 de gerçekleşmiş olur.  Astronomlar bu farklılıklardan kurtulmak için  bilimsel çalışmalarda  gün ortasında başlatılan bir Greenwich (İngiltere ) Ortalama Zamanını kullanırlar.

Ekinoks zamanları için de böyle olmuştur.  Ülkemizde Kış saati uygulaması kaldırılmış ve yıl boyunca ileri saat  yani yaz saati uygulanmaktadır. Bunun sonucunda ekinox zamanlarıdört yılda bir  21 Mart tarihine denk gelmektedir.  Örneğin 2018 yılında  20 Mart 19:15 te iken,  2019 yılında 21 Mart 00:58  de gerçekleşecektir.  Kış saati uygulanmaya devam edilseydi, tüm Ekinox tarihleri  20 Mart ta gerçekleşecekti.  Ne yapalım, bilim dünyası yerine  siyasiler bu konuda karar verince  bu tür değişik tarihler konuşulur oldu.

Yazının başında ne yazmıştık. Kısaca  tanımlanacak bir olay için uzun uzun bilgi aktaracaktık. Değişik konularda bir bilgi deposu gibi oldu. Sabırla okuduysanz birçok değişik konuda bilgilendiniz demektir.

Olmadı, konuyu iyice karıştırdım diyorsanız  mail adresim : zeynel.tunca@gmail.com

Bana yazın,   yine bu sayfalarda  daha kısa ve basit anlatımlarla aktaralım.  Sadece bu konularda değil, aklınıza gelen her konuda sorularınızı bekliyorum.

Bilimden uzaklaşmadan, sağlıkla kalın.

======================================================================