2019 YILI SONBAHAR ILIMI (Autumnal Equinox)

SONBAHAR  ILIMI

(Autumnal Equinox )

Bu yazıda     SONBAHAR ILIMI  –  EKİNOKS   konusunu ele alıyoruz.

Yukarıda  gördüğünüz  resim  bu konuda  hazırlanmış  50X70 cm boyutlarındaki posterin başlık kısmıdır.     AstroBilgi  sayfaları arasında bulabilirsiniz,   Pdf   formatındaki dosyayı indirip poster olarak kullanabilirsiniz. 

( http://astrobilgi.orgposterler/ )

Aslında  “Sonbahar ılımı”  tanım olarak verip sonuçlarını yazmak çok kolay ve basit olurdu. Ama olayın ve sonuçlarının neden ve nasıllarını doğru şekilde öğrenmek daha güzel olur diye düşündüm.

Olayın kendisini anlatırken karşılaşacağınız ve ilk kez duyacağınız yeni tanımlar çıkacak karşınıza, sonra  bir diğeri daha.. Bunları da öncesinde kısa bilgiler olarak vermek istedim.

” Sonbahar Ilımı”  ile ilgili bilgilenirken  göreceksiniz,   birçok bilmediğiniz şeyi de öğrenmiş olacaksınız.  Öyleyse fazla uzatmadan başlayalım.

Önce temel tanım ve kavramlar üzerinde duralım.

Gökküresi :   Güneş, gezegenler ve Ay  dahil bütün gökcisimlerinin üzerinde yeraldığı ve  üzerinde hareket ettiği varsayılan, merkezinde Yerkürenin bulunduğu sonsuz büyük yarıçaplı sanal bir küre.

Yerküremizin dönme ekseni  gökküresinin de dönme eksenidir. (Dönme ve dolanma hareketi yapan Yerküre üzerinde gözlem yapıyorsanız, çevrenizdeki gökcisimlerinin  hareketlerini farklı algılarsınız. Gözlediğiniz bu tür hareketlere  “görünür hareket” denilir.  Yerküre bu  dönme ekseni etrafında  yaklaşık bir günde bir tam dönme yaparken, üzerindeki gözlemci de  Yerküre’nin dönmesini algılayamaz ve gökküresini  yaklaşık bir günde, ters yönde bir dönme yapıyormuş gibi görür,  algılar.  Gökcisimlerinin doğması – batması, gün tanımı vb.  bu “Günlük  Görünür Hareket” sonucunda oluşur.)

Dönme ekseninin   gökküresini kuzey tarafta kestiği noktaya Kuzey Gök Uçlağı (kuzey kutup noktası )  denir ve bu noktaya çok yakın olan yıldızın  (Kutup Yıldızının)  adı   Polaris – Demirkazık ‘tır.

Gök Eşleği,  Yerkürenin Eşlek (Ekvator) düzlemi uzaya doğru genişletildiğinde  oluşan  genişlemiş düzlemin gökküresi ile arakesitine Gök Eşleği denir.

Gök Eşleği,   Gökküresini iki eşit parçaya böler.

Dünyamız üzerindeki bir gözlemci Güneş’e baktığında onu gökküresi üzerindeki yıldızlar arasında bir yerde görür. Dünya Güneş etrafındaki yörüngesinde dolanırken,  gözlemci Güneş’i gökyüzünde yıldızlar arasında dolanıyormuş gibi gözler. (Tıpkı bir duvarın önünde elimizi kolumuzu uzatıp, bir parmağımıza baktığımızda onu karşımızdaki duvarda bir yerde duruyor gibi görmemiz,  başımızı hareket ettirirsek ya da parmağımızın sabit tutarak onun etrafında dönersek,  onu duvarda yer değiştiriyor gibi görmemiz buna basit bir örnektir.)   Bunun dönemi bir yıl olduğundan bu harekete de “Yıllık Görünür Hareket” adı verilir. Mevsimler, yıl vb kavramlar bu hareket sonucu ortaya çıkar. .  (Güneş’imizin gökyüzünde gözlenen bu  yer değiştirmesi,  yerkürenin hareketi sonucunda gözlenen bir göreli-görünen harekettir. Güneş’in gerçek hareketi değildir. Bu   hareketi sırasında da bir yıl  süresince  Burç adı verilen 13 takımyıldızın sınırları içersinde yolalır.)

GÜNEŞ’imizin  bir yıl boyunca gökyüzünde izlediği çembere “TUTULUM” denilmektedir. Güneş, bu çember üzerinde  hergün yaklaşık 1 derece doğuya doğru yolalır.  Güneş ve Ay Tutulmaları,  YER, AY ve GÜNEŞ tam bu düzlem üzerinde ve aynı hizada olduklarında gerçekleşir. Tutulum denmesinin nedeni de budur. ( Diğer gezegenler ve AY da bu çembere çok yakın dolanırlar. Hepsinin dolandığı, Tutulum çevresindeki band şeklindeki bu bölgeye  ZODYAK KUŞAĞI  adı verilir. )

Sonbahar Noktası : Gök Eşleği ile  Tutulum  gökküresi üzerinde 2 noktada kesişirler.  Güneş’imizin EŞLEK  çizgisini  kuzeyden güneye doğru geçtiği nokta  Sonbahar Noktasıdır (SN).  Gök Eşleğini güneyden kuzeyine doğru geçtiği nokta  ise İlkbahar Noktasıdır (İN)

Sonbahar Ilımı  :  Güneş’in yıllık görünür hareketi sırasında  Sonbahar Noktasından geçtiği zaman.  Bu tarih  ;  Yerkürenin Kuzey yarıküresinde  Sonbahar mevsiminin, Güney yarıküresinde ise İlkbahar mevsiminin  başlama zamanı  olarak tanımlanır.

Güneş Tutulum üzerinde hareket ederken  Gök Eşleğine uzaklığı (yani  DİKAÇIKLIĞI )  sürekli değişmektedir. 21 Haziran’da Gök Eşleğinden en uzak konumdadır.  Bu tarihte kuzeye doğru  en fazla 23.5 derece uzaklıktadır.  22/23 Eylül’de gökeşleğini  Sonbahar Noktasında keser, dikaçıklığı  0 derece demektir, bu konum Sonbahar Ilımı olarak adlandırılır ve  Güneş daha  sonra güneye doğru hareketine devam eder. 21 Aralık günü  Gök Eşleğinden güneye doğru en uzak konumda olur.  Bu açı da 23.5 derecedir.  Güney tarafta olduğunu göstermek üzere  ( eksi değer alarak)  – 23.5 derece olur,  Sonraki günlerde  tekrar Eşleğe yaklaşır. 20-21 Mart günlerinde GÜNEŞ, gökeşleği üzerinde,  İlkbahar noktasında bulunur, dikaçıklığı  0 derecedir ve bu konum İlkbahar ILIMI olarak adlandırılır.

Güneş’imizin Tutulum üzerindeki  bu görünür hareketi sırasında,   Gökküresinin Kuzey tarafından Gök Eşleğine doğru yaklaşır,  22/23  Eylül günü Gök Eşleği üzerinde olur ve SONBAHAR ILIMI –  SONBAHAR  EKİNOKSU  gerçekleşir.  Tam bu günde  Gece ve  Gündüz süreleri eşit ( 12 saat)  olur. (EQUINOX  :Latince kökenli Aequus ( equal , eşit )   ve  nox (Night, gece )  sözcüklerinden türetilmiş eşit gece olma anlamında birleşik bir sözcük.  Gece  ve gündüz sürelerinin eşitliğini vurgulamak üzere kullanılmaktadır.))  Sonraki günlerde ise Güneş, gökyüzünde Güney enlemlere doğru yol almayı sürdürür.  Bu tarihten sonra gündüz süreleri 12 saatten daha kısa olacaktır, her geçen güz bu süre kısalacaktır.

Süre hesaplamalarda Güneş’in merkezi kullanılır.  Güneş’in merkezi ufkun altına inmiş olsa bile  Güneş’in tamamen batması için kısa bir süre daha geçer. Sabah doğarken ise, Güneş merkezi ufkun üzerine çıkmadan kısa bir süre önce Güneşin üst kenarı  ışınlarını göndermiş olur. Bunun sonucu olarak, Sonbahar ılımı gününde  hesaplamalar sonucu gece-gündüz eşitliği yazılırken  aslında Gündüz süresi 12 saatten daha fazla sürer.  Ancak,  birkaç gün sonra gündüz (=güneş ışığı gördüğümüz)  ve gece (= güneş ışığı görmediğimiz) süreler eşit  (= 12 saat) olur.

Şimdi bir başka ilginç konuya değineceğiz.

İlkbahar noktasının gökküresi üzerindeki konumu sabit değildir.  Bunun sonucu olarak  Güneş her yıl  İlkbahar Noktasından   aynı tarih ve saatte geçmez.

Şimdi bunun nedenleri ve nasıllarını temel bilgileri de vererek anlatalım;

YER  tam olarak bir küre değildir. Uçlak (kutup) noktalarından biraz basık ve bunun sonucu olarak Eşlek(ekvator) bölgelerinden biraz şişkin yapıdadır.

YER’in dönme ekseni  ile Tutulum’un normali arasındaki açı ( ya da bir başka deyişle ; Eşlek düzlemi ile Tutulum düzlemi arasındaki açı)  yaklaşık 23.5 derecedir.

Genellikle, “Yer’in Dönme Ekseninin Eğimi”  olarak beliritlir.

Güneş Tutulum üzerinde olduğundan,  Ay ile birlikte ( LUNISOLAR )   YER’e uyguladıkları kütleçekimi  ile  bu iki düzlemi çakıştırmaya zorlar.  Güneş ve Ay’ın bu olay sırasında uyguladıkları toplam kütleçekim etkisi, gezegenlerin uyguladıkları toplam etkiden 400 kat fazladır.

Dolanma  ve dönmeler sonucunda bu iki düzlem çakışmaz ancak,  YER’in dönme ekseni  Tutulumun normali etrafında koni  çizer ( ya da  dönme ekseni gökyüzünde Tutulumun uçlak noktası etrafında yarıçapı yaklaşık 23.5 derece olan bir çember çizer.)  İşte bu harekete  PRESESYON  hareketi denir.

Bu hareket sırasında İlkbahar Noktası da Eşlek üzerinde kayma yapar ve bunun sonucunda Eşlek  çemberinin tamamını   yaklaşık 26000  yılda tamamlar.

Dönme ekseninin gökküresini kestiği noktalardan kuzeydeki Kutup Noktasında   Polaris-Demirkazık olarak adlandırdığımız Küçük Ayı takımyıldızının en parlak yıldızı (Alpha Umi)  bulunuyor.. Presesyon sonucunda bir süre sonra Kuzey Kutup Noktası  bu yıldızdan uzaklaşacak ve  presesyon çemberi üzerinde yer değiştirecektir.  Bu hareket nedeniyle   MÖ 3000  yıllarında kutup yıldızımız  Ejderha takımyıldızına ait  bir yıldız olan   THUBAN iken  günümüzde kutup yıldızı olarak Polaris görünmektedir. Günümüzden yaklaşık 26000 yıl sonra  KUTUP noktasında tekrar Polaris’i görebileceğiz   🙂

Toplam etkilerdeki değişimler nedeniyle de  bu çember üzerinde salınımlar oluşur.  Bu salınımların dönemi  18.6  yıldır. Genliği ise yaklaşık 9 yay saniyesi  gibi çok küçüktür. Bu değişime de NUTASYON hareketi  adı verilir.

PRESESYON hareketi sırasında YER’in  Eşlek düzlemi  de   TUTULUM üzerinde konumunu değiştirir. Bunun sonucunda da  İlkbahar noktasının  Tutulum  üzerindeki yeri sürekli değişir. Bu değişim Güneş’in Tutulum üzerindeki dolanma yönünün tersi yönündedir.

Yukarıdaki şekilde gördüğünüz gibi ;  İlkbahar noktası  MÖ 4500  ile  MÖ 2000  yılları arasında  BOĞA,  daha sonra MÖ 100 yılına kadar  KOÇ takımyıldızı sınırları içinde  yerdeğiştirmiş,  MS 2700 yılına kadar  da BALIKLAR  takımyıldızı içinde  bulunacaktır.   Bunun bir  başka sonucu da,  Güneş’imiz   uzun yıllar  içinde, yılın aynı tarihinde  farklı takımyıldız sınırları içinde  oldu demektir.  Yaklaşık  6000  yıl öncesinden  bu yana ,  20/21 Mart  günü  Güneş,in konumu     BOĞA;  KOÇ, ve BALIKLAR  takımyıldızları içinde  yer değiştirmiştir. Yine yaklaşık  700  yıl sonra da  aynı tarihte  İKİZLER  takımyıldızında  yeralacak demektir.  (  Bu örneğe  göre,  20/21 Mart günü doğanların burcu  zamanla değişiyor…???….. Bu basit bilgi,  Astroloji ile uğraşanların kulağına küpe olur  umarım.  🙂  )

Güneş, Tutulum adını verdiğimiz görünür  yörüngesini 365.256363   günde tamamlar. İlkbahar noktası ise  Tutulum üzerinde Güneş’in dolanma yönünün tersine kayma gösterir.  Bunun sonucu olarak ; Güneş’in  Tutulum üzerindeki İlkbahar Noktasından ardarda iki geçişi arası  365.24219  gündür. Bunun anlamı  Güneş’in İlkbahar noktasından geçişi her yıl  bir önceki geçişinden  yaklaşık 20,41 dakika  daha önce olur.

İlkbahar noktası  TUTULUM üzerindeki  yaklaşık  20,41  dakikalık  yolu  bir yılda kayıyorsa,  365.256363 günlük yolu bu kayma ile  ne kadar zamanda tamamlayacaktır ?  Bunun anlamı,  İlkbahar Noktası  Tutulumun tamamını kaç yılda turlayacak ?   demektir.( Yerin dönme ekseni  PRESESYON hareketinin bir turunu kaç yılda tamamlayacak ? )

Bir yılda  ;  365.256363  gün  = 365.256363   * 24 * 60 dakika  =  525969  dakika eder.

Tutulumun tamamını dolaşması için geçecek süre :  525969 / 20.4133  =  25766  yıl  bulunur.

Sonuç olarak ;  Yerin dönme ekseninin yaptığı presesyon hareketinin dönemi 25766 yıldır. Yaklaşık 26 bin yıl diye söylenir.  26 bin yılda İlkbahar Noktası  Tutulum üzerinde bir tur atmış olur.

Peki, sıra geldi can alıcı soruya. Güneş’in Sonbahar noktasından geçişi, sonbahar mevsiminin başlangıcı kabul edilir, bu yaklaşık 22/23 Eylül günlerine denk gelir.  Bu nasıl olur ?

Bir Güneş yılı  uzunluğu  365.256363  gündür.  (Yörüngeyi tamamlama süresi  =  1 Yıldızıl YIL)

Bir takvim yılı uzunluğu   365 gündür.  = Takvim YILI   (Artık yıllar 366 gün )

Aradaki bu fark nedeniyle, takvimler başlangıçtan bu yana hep  değişikliklere uğramıştır. Takvimin aynı günleri  Güneş’in yörünge üzerinde  aynı konumlara denk gelmesi için artık yıl gibi düzenlemeler yapılmaktadır.

Güneş’in  Tutulum üzerindeki Sonbahar Noktasından ardarda iki geçişi arası  365.24219  gündür ( Tropikal YIL)

Buna göre ; Güneş’in  Sonbahar noktasından geçişleri,  takvim üzerinde hangi zamana  denk gelir ?

Takvim yılı biter, Güneş’in Sonbahar noktasından geçmesi için daha ;  0.24219 gün = 05 sa 48 dk  zaman geçer.   Bunun sonucu her yıl takvim zamanı olarak   aynı takvim günü  içinde  05 sa 48 dk sonra  geçecektir.  Bu fazlalık saatler, yıllar ilerledikçe  birikir  ve  5.  yılda    24 saatten fazla  olur ve bir  sonraki güne geçmesi söz konusu olur,  böylece  aşağıdaki grafikte görüleceği gibi düzenli bir  şekilde kayma yapardı.

Takvimlerdeki  “artık yıl”  düzeltmeleri yapılmamış olsaydı uzun  yıllar arasında bu ekinox tarihleri incelendiğinde (aşağıdaki grafikte) düzenli bir şekildeilerleyen günlerdeolurdu.

Herhangi bir yıl ve  herhangi bir yer için  Ekinoks zamanlarını bulabileceğiniz bir kaynak :       https://www.timeanddate.com/calendar/seasons.html

Ancak, günümüzde kullandığımız takvimlerde bu düzeltmeler yapıldığı için  dört yılda bir   artık yıl  uygulaması ile  ekinoks zamanları  yılın aynı günlerine denk düşebilir. (aşağıdaki  grafik )

Bir başka ilginç konu ise yılın hangi günlerinde gerçekleşeceği ya da bu tarihlerin hangi günlere denk geldiğidir.

Bir olayın gerçekleşme zamanı belirtilmek istendiğinde “saat” zaman birimi kullanılır. Ancak, bu birim Güneş’in konumuna göre belirlenir.  Uluslararası bilimsel ortamda  dünyamız 24 saat dilimine ayrılmıştır. Ülkeler bu saat dilimlerinden birisini kabul etmişlerdir. Büyük alanlara sahip ülkelerde ise birden fazla  farklı saat dilimleri kullanılır. Bir olay olduğunda onun oluş zamanı her ülkede kendi saati ile belirtilir. Örneğin bir olay olduğunda İngiltere’de saat 15 ise, Türkiye için o olay  TBZ ile  saat 18 de gerçekleşmiştir.

Bir diğer örnekte ise;  bir olay olduğunda İngiltere’de saat 22 ve günlerden Çarşamba  ise, Türkiye için o olay   TBZ ile  saat  Perşembe günü saat 01 de gerçekleşmiş olur.

(Astronomlar bu farklılıklardan kurtulmak için  bilimsel çalışmalarda  gün ortasında başlatılan bir  Julıen Zamanı, Saat olarak  Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) kullanırlar.)

2019  SONBAHAR  ILIMI (Ekinoks)  zamanları için de böyle olur..

Ülkemizde Kış saati uygulaması kaldırılmış ve yıl boyunca ileri saat  yani yaz saati uygulanmaktadır. Bunun sonucunda Sonbahar  Ilımı zamanları iki yıl 22 Eylül’de, sonraki iki yıl 23 Eylül’de gerçekleşmiş olacaktır.   Artık yıl uygulaması sonucu takip eden iki yıl tekrar 22 Eylül’de olacaktır.  Çok uzun yıllar sonrasında  22/23 Eylül yerine  21/22 Eylül  günlerine kayacaktır.   Örneğin  2019 yılında 23 Eylül 10:50 de, 2020 yılında ise artık yıl uygulaması nedeniyle  22 Eylül  16:31 de gerçekleşecektir.

Yazının başında ne yazmıştık. Kısaca  tanımlanacak bir olay için uzun uzun bilgi aktaracaktık. Değişik konularda bir bilgi deposu gibi oldu. Sabırla okuduysanz birçok değişik konuda bilgilendiniz demektir.

Olmadı, konuyu iyice karıştırdım diyorsanız  mail adresim : zeynel.tunca@gmail.com

Bana yazın,   yine bu sayfalarda  daha kısa ve basit anlatımlarla aktaralım.  Sadece bu konularda değil, aklınıza gelen her konuda sorularınızı bekliyorum.

Bilimden uzaklaşmadan, sağlıkla kalın.