SONBAHAR ILIMI
(Autumnal Equinox )
Bu yazıda SONBAHAR ILIMI – EKİNOKS konusunu ele alıyoruz.
Yukarıda gördüğünüz resim bu konuda hazırlanmış 50X70 cm boyutlarındaki posterin başlık kısmıdır. AstroBilgi sayfaları arasında bulabilirsiniz, Pdf formatındaki dosyayı indirip poster olarak kullanabilirsiniz.
( http://astrobilgi.orgposterler/ )
Aslında “Sonbahar ılımı” tanım olarak verip sonuçlarını yazmak çok kolay ve basit olurdu. Ama olayın ve sonuçlarının neden ve nasıllarını doğru şekilde öğrenmek daha güzel olur diye düşündüm.
Olayın kendisini anlatırken karşılaşacağınız ve ilk kez duyacağınız yeni tanımlar çıkacak karşınıza, sonra bir diğeri daha.. Bunları da öncesinde kısa bilgiler olarak vermek istedim.
” Sonbahar Ilımı” ile ilgili bilgilenirken göreceksiniz, birçok bilmediğiniz şeyi de öğrenmiş olacaksınız. Öyleyse fazla uzatmadan başlayalım.
Önce temel tanım ve kavramlar üzerinde duralım.
Gökküresi : Güneş, gezegenler ve Ay dahil bütün gökcisimlerinin üzerinde yeraldığı ve üzerinde hareket ettiği varsayılan, merkezinde Yerkürenin bulunduğu sonsuz büyük yarıçaplı sanal bir küre.
Yerküremizin dönme ekseni gökküresinin de dönme eksenidir. (Dönme ve dolanma hareketi yapan Yerküre üzerinde gözlem yapıyorsanız, çevrenizdeki gökcisimlerinin hareketlerini farklı algılarsınız. Gözlediğiniz bu tür hareketlere “görünür hareket” denilir. Yerküre bu dönme ekseni etrafında yaklaşık bir günde bir tam dönme yaparken, üzerindeki gözlemci de Yerküre’nin dönmesini algılayamaz ve gökküresini yaklaşık bir günde, ters yönde bir dönme yapıyormuş gibi görür, algılar. Gökcisimlerinin doğması – batması, gün tanımı vb. bu “Günlük Görünür Hareket” sonucunda oluşur.)
Dönme ekseninin gökküresini kuzey tarafta kestiği noktaya Kuzey Gök Uçlağı (kuzey kutup noktası ) denir ve bu noktaya çok yakın olan yıldızın (Kutup Yıldızının) adı Polaris – Demirkazık ‘tır.
Gök Eşleği, Yerkürenin Eşlek (Ekvator) düzlemi uzaya doğru genişletildiğinde oluşan genişlemiş düzlemin gökküresi ile arakesitine Gök Eşleği denir.
Gök Eşleği, Gökküresini iki eşit parçaya böler.
Dünyamız üzerindeki bir gözlemci Güneş’e baktığında onu gökküresi üzerindeki yıldızlar arasında bir yerde görür. Dünya Güneş etrafındaki yörüngesinde dolanırken, gözlemci Güneş’i gökyüzünde yıldızlar arasında dolanıyormuş gibi gözler. (Tıpkı bir duvarın önünde elimizi kolumuzu uzatıp, bir parmağımıza baktığımızda onu karşımızdaki duvarda bir yerde duruyor gibi görmemiz, başımızı hareket ettirirsek ya da parmağımızın sabit tutarak onun etrafında dönersek, onu duvarda yer değiştiriyor gibi görmemiz buna basit bir örnektir.) Bunun dönemi bir yıl olduğundan bu harekete de “Yıllık Görünür Hareket” adı verilir. Mevsimler, yıl vb kavramlar bu hareket sonucu ortaya çıkar. . (Güneş’imizin gökyüzünde gözlenen bu yer değiştirmesi, yerkürenin hareketi sonucunda gözlenen bir göreli-görünen harekettir. Güneş’in gerçek hareketi değildir. Bu hareketi sırasında da bir yıl süresince Burç adı verilen 13 takımyıldızın sınırları içersinde yolalır.)
GÜNEŞ’imizin bir yıl boyunca gökyüzünde izlediği çembere “TUTULUM” denilmektedir. Güneş, bu çember üzerinde hergün yaklaşık 1 derece doğuya doğru yolalır. Güneş ve Ay Tutulmaları, YER, AY ve GÜNEŞ tam bu düzlem üzerinde ve aynı hizada olduklarında gerçekleşir. Tutulum denmesinin nedeni de budur. ( Diğer gezegenler ve AY da bu çembere çok yakın dolanırlar. Hepsinin dolandığı, Tutulum çevresindeki band şeklindeki bu bölgeye ZODYAK KUŞAĞI adı verilir. )
Sonbahar Noktası : Gök Eşleği ile Tutulum gökküresi üzerinde 2 noktada kesişirler. Güneş’imizin EŞLEK çizgisini kuzeyden güneye doğru geçtiği nokta Sonbahar Noktasıdır (SN). Gök Eşleğini güneyden kuzeyine doğru geçtiği nokta ise İlkbahar Noktasıdır (İN)
Sonbahar Ilımı : Güneş’in yıllık görünür hareketi sırasında Sonbahar Noktasından geçtiği zaman. Bu tarih ; Yerkürenin Kuzey yarıküresinde Sonbahar mevsiminin, Güney yarıküresinde ise İlkbahar mevsiminin başlama zamanı olarak tanımlanır.
Güneş Tutulum üzerinde hareket ederken Gök Eşleğine uzaklığı (yani DİKAÇIKLIĞI ) sürekli değişmektedir. 21 Haziran’da Gök Eşleğinden en uzak konumdadır. Bu tarihte kuzeye doğru en fazla 23.5 derece uzaklıktadır. 22/23 Eylül’de gökeşleğini Sonbahar Noktasında keser, dikaçıklığı 0 derece demektir, bu konum Sonbahar Ilımı olarak adlandırılır ve Güneş daha sonra güneye doğru hareketine devam eder. 21 Aralık günü Gök Eşleğinden güneye doğru en uzak konumda olur. Bu açı da 23.5 derecedir. Güney tarafta olduğunu göstermek üzere ( eksi değer alarak) – 23.5 derece olur, Sonraki günlerde tekrar Eşleğe yaklaşır. 20-21 Mart günlerinde GÜNEŞ, gökeşleği üzerinde, İlkbahar noktasında bulunur, dikaçıklığı 0 derecedir ve bu konum İlkbahar ILIMI olarak adlandırılır.
Güneş’imizin Tutulum üzerindeki bu görünür hareketi sırasında, Gökküresinin Kuzey tarafından Gök Eşleğine doğru yaklaşır, 22/23 Eylül günü Gök Eşleği üzerinde olur ve SONBAHAR ILIMI – SONBAHAR EKİNOKSU gerçekleşir. Tam bu günde Gece ve Gündüz süreleri eşit ( 12 saat) olur. (EQUINOX :Latince kökenli Aequus ( equal , eşit ) ve nox (Night, gece ) sözcüklerinden türetilmiş eşit gece olma anlamında birleşik bir sözcük. Gece ve gündüz sürelerinin eşitliğini vurgulamak üzere kullanılmaktadır.)) Sonraki günlerde ise Güneş, gökyüzünde Güney enlemlere doğru yol almayı sürdürür. Bu tarihten sonra gündüz süreleri 12 saatten daha kısa olacaktır, her geçen güz bu süre kısalacaktır.
Süre hesaplamalarda Güneş’in merkezi kullanılır. Güneş’in merkezi ufkun altına inmiş olsa bile Güneş’in tamamen batması için kısa bir süre daha geçer. Sabah doğarken ise, Güneş merkezi ufkun üzerine çıkmadan kısa bir süre önce Güneşin üst kenarı ışınlarını göndermiş olur. Bunun sonucu olarak, Sonbahar ılımı gününde hesaplamalar sonucu gece-gündüz eşitliği yazılırken aslında Gündüz süresi 12 saatten daha fazla sürer. Ancak, birkaç gün sonra gündüz (=güneş ışığı gördüğümüz) ve gece (= güneş ışığı görmediğimiz) süreler eşit (= 12 saat) olur.
Şimdi bir başka ilginç konuya değineceğiz.
İlkbahar noktasının gökküresi üzerindeki konumu sabit değildir. Bunun sonucu olarak Güneş her yıl İlkbahar Noktasından aynı tarih ve saatte geçmez.
Şimdi bunun nedenleri ve nasıllarını temel bilgileri de vererek anlatalım;
YER tam olarak bir küre değildir. Uçlak (kutup) noktalarından biraz basık ve bunun sonucu olarak Eşlek(ekvator) bölgelerinden biraz şişkin yapıdadır.
YER’in dönme ekseni ile Tutulum’un normali arasındaki açı ( ya da bir başka deyişle ; Eşlek düzlemi ile Tutulum düzlemi arasındaki açı) yaklaşık 23.5 derecedir.
Genellikle, “Yer’in Dönme Ekseninin Eğimi” olarak beliritlir.
Güneş Tutulum üzerinde olduğundan, Ay ile birlikte ( LUNISOLAR ) YER’e uyguladıkları kütleçekimi ile bu iki düzlemi çakıştırmaya zorlar. Güneş ve Ay’ın bu olay sırasında uyguladıkları toplam kütleçekim etkisi, gezegenlerin uyguladıkları toplam etkiden 400 kat fazladır.
Dolanma ve dönmeler sonucunda bu iki düzlem çakışmaz ancak, YER’in dönme ekseni Tutulumun normali etrafında koni çizer ( ya da dönme ekseni gökyüzünde Tutulumun uçlak noktası etrafında yarıçapı yaklaşık 23.5 derece olan bir çember çizer.) İşte bu harekete PRESESYON hareketi denir.
Bu hareket sırasında İlkbahar Noktası da Eşlek üzerinde kayma yapar ve bunun sonucunda Eşlek çemberinin tamamını yaklaşık 26000 yılda tamamlar.
Dönme ekseninin gökküresini kestiği noktal
ardan kuzeydeki Kutup Noktasında Polaris-Demirkazık olarak adlandırdığımız Küçük Ayı takımyıldızının en parlak yıldızı (Alpha Umi) bulunuyor.. Presesyon sonucunda bir süre sonra Kuzey Kutup Noktası bu yıldızdan uzaklaşacak ve presesyon çemberi üzerinde yer değiştirecektir. Bu hareket nedeniyle MÖ 3000 yıllarında kutup yıldızımız Ejderha takımyıldızına ait bir yıldız olan THUBAN iken günümüzde kutup yıldızı olarak Polaris görünmektedir. Günümüzden yaklaşık 26000 yıl sonra KUTUP noktasında tekrar Polaris’i görebileceğiz 🙂
Toplam etkilerdeki değişimler nedeniyle de bu çember üzerinde salınımlar oluşur. Bu salınımların dönemi 18.6 yıldır. Genliği ise yaklaşık 9 yay saniyesi gibi çok küçüktür. Bu değişime de NUTASYON hareketi adı verilir.
PRESESYON hareketi sırasında YER’in Eşlek düzlemi de TUTULUM üzerinde konumunu değiştirir. Bunun sonucunda da İlkbahar noktasının Tutulum üzerindeki yeri sürekli değişir. Bu değişim Güneş’in Tutulum üzerindeki dolanma yönünün tersi yönündedir.
Yukarıdaki şekilde gördüğünüz gibi ; İlkbahar noktası MÖ 4500 ile MÖ 2000 yılları arasında BOĞA, daha sonra MÖ 100 yılına kadar KOÇ takımyıldızı sınırları içinde yerdeğiştirmiş, MS 2700 yılına kadar da BALIKLAR takımyıldızı içinde bulunacaktır. Bunun bir başka sonucu da, Güneş’imiz uzun yıllar içinde, yılın aynı tarihinde farklı takımyıldız sınırları içinde oldu demektir. Yaklaşık 6000 yıl öncesinden bu yana , 20/21 Mart günü Güneş,in konumu BOĞA; KOÇ, ve BALIKLAR takımyıldızları içinde yer değiştirmiştir. Yine yaklaşık 700 yıl sonra da aynı tarihte İKİZLER takımyıldızında yeralacak demektir. ( Bu örneğe göre, 20/21 Mart günü doğanların burcu zamanla değişiyor…???….. Bu basit bilgi, Astroloji ile uğraşanların kulağına küpe olur umarım. 🙂 )
Güneş, Tutulum adını verdiğimiz görünür yörüngesini 365.256363 günde tamamlar. İlkbahar noktası ise Tutulum üzerinde Güneş’in dolanma yönünün tersine kayma gösterir. Bunun sonucu olarak ; Güneş’in Tutulum üzerindeki İlkbahar Noktasından ardarda iki geçişi arası 365.24219 gündür. Bunun anlamı Güneş’in İlkbahar noktasından geçişi her yıl bir önceki geçişinden yaklaşık 20,41 dakika daha önce olur.
İlkbahar noktası TUTULUM üzerindeki yaklaşık 20,41 dakikalık yolu bir yılda kayıyorsa, 365.256363 günlük yolu bu kayma ile ne kadar zamanda tamamlayacaktır ? Bunun anlamı, İlkbahar Noktası Tutulumun tamamını kaç yılda turlayacak ? demektir.( Yerin dönme ekseni PRESESYON hareketinin bir turunu kaç yılda tamamlayacak ? )
Bir yılda ; 365.256363 gün = 365.256363 * 24 * 60 dakika = 525969 dakika eder.
Tutulumun tamamını dolaşması için geçecek süre : 525969 / 20.4133 = 25766 yıl bulunur.
Sonuç olarak ; Yerin dönme ekseninin yaptığı presesyon hareketinin dönemi 25766 yıldır. Yaklaşık 26 bin yıl diye söylenir. 26 bin yılda İlkbahar Noktası Tutulum üzerinde bir tur atmış olur.
Peki, sıra geldi can alıcı soruya. Güneş’in Sonbahar noktasından geçişi, sonbahar mevsiminin başlangıcı kabul edilir, bu yaklaşık 22/23 Eylül günlerine denk gelir. Bu nasıl olur ?
Bir Güneş yılı uzunluğu 365.256363 gündür. (Yörüngeyi tamamlama süresi = 1 Yıldızıl YIL)
Bir takvim yılı uzunluğu 365 gündür. = Takvim YILI (Artık yıllar 366 gün )
Aradaki bu fark nedeniyle, takvimler başlangıçtan bu yana hep değişikliklere uğramıştır. Takvimin aynı günleri Güneş’in yörünge üzerinde aynı konumlara denk gelmesi için artık yıl gibi düzenlemeler yapılmaktadır.
Güneş’in Tutulum üzerindeki Sonbahar Noktasından ardarda iki geçişi arası 365.24219 gündür ( Tropikal YIL)
Buna göre ; Güneş’in Sonbahar noktasından geçişleri, takvim üzerinde hangi zamana denk gelir ?
Takvim yılı biter, Güneş’in Sonbahar noktasından geçmesi için daha ; 0.24219 gün = 05 sa 48 dk zaman geçer. Bunun sonucu her yıl takvim zamanı olarak aynı takvim günü içinde 05 sa 48 dk sonra geçecektir. Bu fazlalık saatler, yıllar ilerledikçe birikir ve 5. yılda 24 saatten fazla olur ve bir sonraki güne geçmesi söz konusu olur, böylece aşağıdaki grafikte görüleceği gibi düzenli bir şekilde kayma yapardı.
Takvimlerdeki “artık yıl” düzeltmeleri yapılmamış olsaydı uzun yıllar arasında bu ekinox tarihleri incelendiğinde (aşağıdaki grafikte) düzenli bir şekildeilerleyen günlerdeolurdu.
Herhangi bir yıl ve herhangi bir yer için Ekinoks zamanlarını bulabileceğiniz bir kaynak : https://www.timeanddate.com/calendar/seasons.html
Ancak, günümüzde kullandığımız takvimlerde bu düzeltmeler yapıldığı için dört yılda bir artık yıl uygulaması ile ekinoks zamanları yılın aynı günlerine denk düşebilir. (aşağıdaki grafik )
Bir başka ilginç konu ise yılın hangi günlerinde gerçekleşeceği ya da bu tarihlerin hangi günlere denk geldiğidir.
Bir olayın gerçekleşme zamanı belirtilmek istendiğinde “saat” zaman birimi kullanılır. Ancak, bu birim Güneş’in konumuna göre belirlenir. Uluslararası bilimsel ortamda dünyamız 24 saat dilimine ayrılmıştır. Ülkeler bu saat dilimlerinden birisini kabul etmişlerdir. Büyük alanlara sahip ülkelerde ise birden fazla farklı saat dilimleri kullanılır. Bir olay olduğunda onun oluş zamanı her ülkede kendi saati ile belirtilir. Örneğin bir olay olduğunda İngiltere’de saat 15 ise, Türkiye için o olay TBZ ile saat 18 de gerçekleşmiştir.
Bir diğer örnekte ise; bir olay olduğunda İngiltere’de saat 22 ve günlerden Çarşamba ise, Türkiye için o olay TBZ ile saat Perşembe günü saat 01 de gerçekleşmiş olur.
(Astronomlar bu farklılıklardan kurtulmak için bilimsel çalışmalarda gün ortasında başlatılan bir Julıen Zamanı, Saat olarak Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) kullanırlar.)
2019 SONBAHAR ILIMI (Ekinoks) zamanları için de böyle olur..
Ülkemizde Kış saati uygulaması kaldırılmış ve yıl boyunca ileri saat yani yaz saati uygulanmaktadır. Bunun sonucunda Sonbahar Ilımı zamanları iki yıl 22 Eylül’de, sonraki iki yıl 23 Eylül’de gerçekleşmiş olacaktır. Artık yıl uygulaması sonucu takip eden iki yıl tekrar 22 Eylül’de olacaktır. Çok uzun yıllar sonrasında 22/23 Eylül yerine 21/22 Eylül günlerine kayacaktır. Örneğin 2019 yılında 23 Eylül 10:50 de, 2020 yılında ise artık yıl uygulaması nedeniyle 22 Eylül 16:31 de gerçekleşecektir.
Yazının başında ne yazmıştık. Kısaca tanımlanacak bir olay için uzun uzun bilgi aktaracaktık. Değişik konularda bir bilgi deposu gibi oldu. Sabırla okuduysanz birçok değişik konuda bilgilendiniz demektir.
Olmadı, konuyu iyice karıştırdım diyorsanız mail adresim : zeynel.tunca@gmail.com
Bana yazın, yine bu sayfalarda daha kısa ve basit anlatımlarla aktaralım. Sadece bu konularda değil, aklınıza gelen her konuda sorularınızı bekliyorum.
bulunacaktır.
Ayın son günlerinde ise artık güneye doğru 4 derece uzaktaki bir konumdan doğup batacaktır. Bu açı her geçen gün artacaktır.
Güneş’i sürekli gözleyen SOHO uydusu özel donanımı ile Güneş’i örterek güçlü ışıklarından korunur ve etrafındaki atmosferin üst katmanı KORONA – TAÇ Katmanı’nda oluşan olayların görüntülerini kaydeder. Yandaki hareketli görüntüde, ortadaki beyaz çizgili çember Güneş temsil eder, Çekilen görüntülerde Jüpiter gezegeni ve Güneş’e çok yakın geçtiği için dağılan bir kuyruklu yıldızı göstermektedir.
Eylül ayı süresince 
Ayrıca bu görsel şölene, bu üçlünün arasından, Samanyolu Gökadamızın merkez doğrultusunda çok sayıdaki derin uzay cismi de katılacaktır. Büyük kentlerde ışık kirliliği-gökparlaklığı nedeniyle görülemeyen Samanyolu güzelliği ile görüntüyü tamamlayacaktır. Bunun için ne gerekir hepimiz biliyoruz artık. 
Tuttle
km
