ILIM’dan ILIM’a GÖKYÜZÜ – II

( Gökyüzünde Uydumuz AY )

EKİNOKSLAR ARASI GÖKYÜZÜ ve GÖK OLAYLARI

20 Mart 2002 İlkbahar Ilımı – 23 Eylül 2022 Sonbahar Ilımı )

Zamanlar :     TBZ  Türkiye Bölge Zamanı   ( =  GMT +  3 sa ) 

Görsel 1. Bir yıldız olarak GÜNEŞ, bir gezegen olarak YER ve bir uydu olarak AY…

Güneş sisteminde Güneş’e uzaklık olarak Merkür ve Venüs’ten sonra üçüncü sırada yer alan YER, üzerinde yaşam olduğunu bildiğimiz tek gezegendir. YER, etrafında yörüngede dolanan doğal uydumuz AY ile birlikte Güneş’in etrafında yörüngede dolanırlar (Görsel 1). Herbiri, kendi eksenleri etrafında DÖNME hareketlerini yaparlar. Böylesi hareketler içindeki dönen ve dolanan dünyamız üzerinden gözlem yapınca da Görünür Hareketler sözkonusu olmaktadır. Güneş ile ilgili olan görünür hareketleri 1. bölümde ele almıştık. Bu bölümde de AY’ın kendi ekseni etrafında dönmesi ve YER etrafında dolanması nedeniyle gökyüzünde nasıl gözleneceği ve sonucunda ortaya çıkan bazı tanımlar anlatılmaktadır.

Görsel 2. AY’ın Elips şeklindeki yörüngesinde hareketi sırasında YER’e uzaklığının değişimi..

AY, Görsel 2’de görüldüğü gibi YER’in etrafında bir elips yörüngede dolanır. Bir tam dolanmasını 27,32 günde tamamlar. Bu süre içinde “elips yörünge” özelliği sonucu YER’e yaklaşır, uzaklaşır. Enberi ve enöte noktalarındaki YER’e uzaklığı her dolanmada sabit kalmaz, bu uzaklık değerleri de sürekli değişir.

Görsel 3. AY’ın YER’e uzaklığının (Enberi ve Enöte uzaklıklarının da) 2022 yılı içindeki değişimleri.

Görsel 3’de düşey eksen 1000 km cinsinden AY-YER uzaklığındaki değişimleri gösterir. Bu değişim eğrisindeki minimum noktaları ENBERİ Uzaklıkları, maksimum olduğu noktalar ise ENÖTE Uzaklıklarını vermektedir. Dikkati çeken bir başka ilginç değişim ise en uzak olduğu enöte noktalarındaki uzaklıklar yıl içinde 2300 km, en yakın olduğu noktalardaki uzaklıklar 12500 km olmasıdır.

Çizelge 1. AY’ın 2022 yılı içinde YER’e en yakın ve en uzak olduğu konumlar karşılaştırması

Görsel 3’deki grafik ayrıca, AY’ın yıl içindeki Yeniay ve Dolunay evrelerinin YER’e hangi uzaklıklarda gerçekleşeceğini göstermektedir.

Çizelge 2. 2022 yılı içinde AY’ın tüm Enberi ve Enöte uzaklıkları
Görsel 4. Bir gökcisminin Açısal Çapı

Gökyüzüne baktığımızda, Güneş Sistemimizde yer alan YER’e yakın cisimlerin, gökküresi üzerinde daire şeklinde bir alan kapladığını görürüz. Bu dairenin çapının gökyüzündeki açısal ölçüsü (YER’den gökcisminin çapını gören açı ) o cisim için Açısal Çap olarak belirtilir. Bu değer ; cismin çapı ve bize uzaklığı ile belirlenir. Görsel 4’de altta yer alan çizimde, aynı büyüklükte (eşit çaplı) cisimlerden hangisi YER’e daha yakın ise onun açısal çapı daha büyük olur. (Basit bir uygulama : Elinize dairesel bir şey alın. Örneğin 1 TL olsun. Dirseğinizi gergin tutarak kolunuzu uzatın ve elinizde tuttuğunuz paranın karşı duvarda kapladığı alanı tek gözünüz ile görün. Sonra kolunuzu dirsekten bükerek paranın gözünüze yaklaşmasını sağlayarak bir kez daha bakın. Daha yakın iken daha büyük alan kapladığını göreceksiniz.)

AY yörüngesinde dolaşırken bize yaklaşıp uzaklaştığına göre gökyüzünde kapladığı alan az da olsa değişim gösterir.

Görsel 5. AY’ın gökyüzünde farklı uzaklıklarda büyüklüğünün değişimi.

Görsel 5’te görüldüğü gibi, AY yere yakın olduğu konumda en büyük, enöte noktasında iken en küçük açısal çapta görünür. Bu fark %14 civarında olur.

AY’ın görünen açısal çapı ortalama olarak 0.52 derece ya da yaklaşık olarak 30 açı dakikası kadardır. İlginç bir şekilde, Güneş’imizin de açısal çapı yaklaşık aynı değerdedir. Yani, AY ve GÜNEŞ gökyüzünde hemen hemen aynı büyüklükte görünürler.

AY , bize hep aynı yüzünü gösterir.

Görsel 6. AY’ın ön ve arka yüzü

YER’den gökyüzüne baktığımızda, AY’ın hep aynı yüzünü-yarısını görürüz. Soldaki görselde AY’ın ön yüzü ve arka yüzü görülmektedir. Her iki yüz, birbirinden çok farklı görünümde ve yapıdadır.

Görsel 7. AY’ın kendi dönme ekseni etrafında dönmesi(sağda), hem dönmesi hem de YER etrafında dolanması.(solda)

Yukarıdaki videoyu inceleyelim :

Sağdaki görüntü bütün gökcisimleri için geçerli olan DÖNME olayını tanımlar, gösterir. AY’ın üzerindeki sabit bir çubuk (ya da teleskop ) uzak yıldızı gösterirken başlayan hareket dönme olayını gösterir, sabit çubuk tekrar aynı yıldıza gösterdiğinde ise bir kez dönme tamamlanmış demektir. Geçen süreye Dönme Dönemi (Periyot) denir.

Soldaki görüntüde ise, AY, YER etrafındaki yörüngesinde dolanıyor. Bir tam dolanma yaptığında geçen süreye, Dolanma Dönemi – Yörünge Dönemi denir.

Soldaki görüntü dikkatle incelendiğinde AY’ın Yörüngede dolanması sırasında kendi ekseni etrafında döndüğü de görülmektedir. İlginç olan durum ; AY üzerindeki sabit çubuk dönme ve dolanma sırasında sürekli YER’e bakmaktadır. Bunun sonucunda Yer’den bakıldığında ise, her zaman çubuğun olduğu yüz (hep aynı yüzü) görünür.

Şimdi her iki video birlikte incelenirse AY’ın Dönme ve YER etrafında yörüngede Dolanma sürelerinin eşit olduğu görülür. Bu duruma kilitlenmiş yörünge dolanması denir.

Bilinmesi gereken bilgi : AY’ın Dönme Dönemi = AY’ın Dolanma Dönemi = 27,32 gün.

Bu iki dönemin eşit olması sonucu olarak AY bize hep aynı yüzünü gösterir. Öte yandan AY’ın bu hareketleri sırasında ( AY’ın YER etrafında bir kez dolanması sırasında) YER kendi ekseni etrafında 27 kezden fazla (27,32) döner.

AY, YER etrafındaki yörüngesinde bir kez dolanması ( 360 derecelik yol alması) 27,32 günde oluyorsa, bir günde kaç derecelik yol alır? Hesabı kolaydır.

360 derece / 27,32 gün = 13,2 derece/gün

Bilinmesi gereken bilgi : AY, YER etrafında doğuya doğru dolanırken, gökyüzünde bir günde, doğuya doğru açısal olarak yaklaşık 13 derece yol alır.

Bunun sonucu olarak AY, her gün, bir önceki güne göre yaklaşık olarak 52 dakika daha geç doğar.

AY’ın EVRELERİ

Bir küresel cisim bir ışık kaynağı tarafından aydınlatılırsa kürenin yarısı aydınlık, diğer yarısı ise karanlık olur.

Yarısı aydınlık, diğer yarısı karanlık olan böylesi bir cisme baktığınızda, bakış yönünüze bağlı olarak aydınlık / karanlık bölgeleri farklı farklı görürsünüz.

AY, YER etrafında yörüngede dolanırken, Güneş hem YER’in hem de AY’ın Güneş’e bakan yüzünü aydınlatır. Aydınlık olan tarafta Gündüz, diğer karanlık olan tarafta ise Gece olur. AY, Yer etrafında dolanırken, YER’den bakan gözlemci AY’ın aydınlık olan yüzünü gördüğü açı sürekli değişir ve AY’ın gördüğümüz yüzündeki aydınlık kısım sürekli değişim gösterir. İşte, bu farklı görünümlere AY Evreleri adı verilir.

Görsel 8 . AY’ın EVRELERİ

Görsel 8. AY Evrelerinin nasıl oluştuğunu anlatır.

Güneş, YER ve etrafında yörüngede dolanan AY’ın kendine dönük yüzünü aydınlatmış. Dört özel konum ele alındığında YER üzerindeki gözlemci bu dört konumda AY’a bakıyor. Gözlemcinin sağ kolu yukarıda.

  1. konum : Gözlemci AY’ın aydınlık yüzünü göremez. AY görülmez. YENİAY Evresi
  2. konum : Gözlemci AY’ın sağ yarısı aydınlık görünür. İLKDÖRDÜN Evresi
  3. konum : Gözlemci AY’ın aydınlık olan yüzünün tamamını görür. DOLUNAY Evresi
  4. konum : Gözlemci AY’ın sol yarısını aydınlık olarak görür. SONDÖRDÜN Evresi

YENİAY evresinde YER-AY-Güneş aynı hizadadır, ancak her zaman aynı çizgi üzerinde bulunmazlar. Bunun nedeni AY yörünge düzleminin, YER yörünge düzlemi TUTULUM ile çakışık olmayıp aralarında yaklaşık 5 derece açı olmasıdır. Bu konu, TUTULMALAR bölümünde ele alınacaktır.

Görsel 9. AY’ın farklı evrelerinde doğma-batma ve gözlenebilme zamanları

AY, yörüngesinde dolanırken( farklı evrelerinde) Güneş ile yaptığı açı sürekli değişmektedir.

YENİAY evresinde iken hemen hemen Güneş ile aynı hizada olur ve aralarındaki açı sıfıra yakındır. İLKDÖRDÜN evresine geldiğinde Güneş’in doğusunda 90 derece açıklıktadır. DOLUNAY evresindeki AY, Güneş ile karşı konumdadır ve aralarında 180 derecelik açı vardır. SONDÖRDÜN olduğunda, Güneşin batısında 90 derece (ya da doğusunda 270 derece) açıklıkta bulunur.

Görsel 9’daki videoyu inceleyelim.

Güneş, YER ve Yer etrafındaki yörüngesinde dört ana evresindeki AY’ın konumları görülmektedir. YER, üzerinde bir gözlemci, gözlemcinin ufuk düzlemini temsil eden teğet çizgi, ufuk üzerindeki doğu ve batı yönleri gösterilmiştir. Güneş’in ufuk çizgisine göre konumunu ve zamanı belirten ifade hemen Güneş’in yanında yazılı.

Başlangıçta; Güneş ufkun üzerine çıkmak üzere, ve zaman: “SABAH“. Bu konumda eğer AY Sondördün evresinde ise güneyde tam meridyen yöresinde demektir. Dolunay evresinde ise, Güneş doğarken AY ufkun Batı tarafında batıyordur. İlkdördün evresindeki AY ise yaklaşık 6 saat sonra doğacak sonucu çıkar.

Bu şekilde irdelemeyi, videoyu başlatarak değişik konumlardaki benzer anlatımları kendiniz çıkartıp irdeleyebilirsiniz. Kolay gelsin..

Çizelge 3. 2022 yılı içinde gerçekleşecek AY evrelerinin tarihleri.

2022 yılı içersinde gerçekleşecek olan AY Evrelerinin hangi tarihlerde olacağı Çizelge 3’de görülmektedir. Dolunay gecelerinde gecelerimiz de aydınlık olacak demektir. Yeniay evresinde ise gökyüzü gözlemciliği için karanlık geceleri gösterir. AY gözlemi yapacaksanız, İlkdördün ve öncesi günlerde ya da sondördün evresi sonrası günleri seçmelisiniz. Eğer AY filtreleri-süzgeçleriniz varsa istediğiniz zaman yapabilirsiniz ama en güzel gözlem İlk ve Son dördün evrelerinde olur. Neden mi? Gözlem yaparsanız kendiniz de fark edeceksiniz. Aydınlık ve karanlık bölgelerin arasındaki bölgede yer alan dağların, tepelerin, kraterlerin gölgelerinin arasında gezinmek harika olur…

Bu dört ana evre dışında diğer günlerde de aydınlık bölgedeki değişimler ilginçtir. Yeniay dan hemen sonra ve hemen önceki günlerde oluşan HİLAL görünümler de güzel olur.

Görsel 10. AY’ın gün gün değişen görünümleri

Görsel 10’da 1. kutudaki görünüm YENİAY evresidir. 8. – 9. İLKDÖRDÜN evresi 16. DOLUNAY, 23. SONDÖRDÜN evresi ve 29-30. tekrar YENİAY evresi olur. 3-4-27-28 kutularda ise HİLAL evreleri görülür.

Burada bir çelişki mi var ? AY’ın yörünge dönemi 27,32 gündür. Burada, Görsel 10. da gördüğümüz gibi Yeniay’dan Yeniay evresine kadar olan döngü yaklaşık 29,5 gün. Bu nasıl oluyor ?

Ayrıca başka sorular ortaya çıkar. Neden her Yeniay evresinde bir Güneş Tutulması ve her Dolunay evresinde bir AY Tutulması olmaz ?

AY için anlatılacak daha çok şey var…..

( Gökyüzünde Uydumuz AY ) devam edecek….

1 yorum

    • SÜREYYA KARAMAN on 23/03/2022 at 22:25
    • Cevapla

    Teşekkür ederim.

SÜREYYA KARAMAN için bir cevap yazın Cevabı iptal et

E-Posta adresiniz yayınlanmayacaktır.